Τα συναισθήματα που βιώνει ο άνθρωπος είναι πολλά και έχουν μεγάλη αξία. Είναι τα στοιχεία εκείνα που δίνουν χρώμα στην ζωή μας. Τα συναισθήματα δεν είναι απλώς παρατηρητές της, αλλά συνθέτουν το background της καθημερινότητας, επηρρεάζοντας τη σκέψη και τη συμπεριφορά. Σε κάθε περίπτωση, τα συναισθήματα είναι εκείνα που ορίζουν το πώς βιώνει το άτομο την εμπειρία του με ένα “αντικείμενο”. Ήδη από τη βρεφική ηλικία ξεκινούν να αναπτύσσονται συναισθήματα με το βρέφος να νιώθει ευχαρίστηση με την ικανοποίηση των αναγκών του, όπως αυτή της τροφής, με πρώτο “αντικείμενο” συναισθηματικής εμπειρίας τον μητρικό μαστό. Από τη στιγμή λοιπόν της γεννησής μας και έπειτα, το συναισθηματικό ρεπερτόριο ολοένα και εμπλουτίζεται και μαζί με αυτό εμπλουτίζεται και το φάσμα της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Μια συναισθηματική εμπειρία δεν συνίστατο μόνο από το βίωμα ενός ή περισσότερων συναισθημάτων. Μια κατάσταση πυροδοτεί ένα συναίσθημα (ή και περισσότερα), το οποίο αμέσως αξιολογείται ως θετικό ή αρνητικό, έντονο ή ήπιο και χρωματίζει αντίστοιχα την κατάσταση που το ανέδυσε. Για παράδειγμα, ένα γεγονός που αφήνει ένα αίσθημα ασφάλειας και σιγουριάς αξιολογείται ως θετικό και το συναίσθημα που καταλαμβάνει το άτομο είναι η ηρεμία. Η διαδικάσια αυτή δεν λαμβάνει χώρα σε συνειδητό επίπεδο. Έπειτα το συναίσθημα αυτό σωματοποιείται. Κάθε συναίσθημα ανεξάρτητα από το πρόσημό του προκαλεί μια σωματική αντίδραση, όπως αλλαγές στις εκφράσεις του προσώπου, τη στάση του σώματος, της φωνής, της κίνησης. Τέλος, η ασυνείδητη αυτή διαδικασία καταλήγει σε μια συμπεριφορά – αντίδραση στην αρχική κατάσταση.
Συχνά αντιμετωπίζουμε δυσκολία στην λεκτική έκφραση του συναισθήματός μας. Η πλειοψηφία των ανθρώπων έχει βρεθεί κάποια στιγμή αντιμέτωπη με την ερώτηση “Πώς νιώθεις;” και δεν ήξερε τι να απαντήσει, δεν μπορούσε να το προσδιορίσει. Το έλλειμμα αυτό συχνά οφείλεται στο φτωχό ρεπερτόριο συναισθημάτων. Εστιάζοντας το ενδιαφέρον μας στο αν είναι ένα συναίσθημα θετικό ή αρνητικό, έντονο ή ήπιο, χρησιμοποιούμε τα έξι βασικά συναισθήματα για να περιγράψουμε τη συναισθηματική μας κατάσταση. Τελικά το γνήσιο συναίσθημα παραμένει κρυμμένο βαθιά μέσα μας και μας δυσκολεύει στην κατανόηση της συναισθηματικής εμπειρίας που βιώνουμε.
Η αναγνώριση του προσήμου ενός συναισθήματος είναι πολύ σημαντική. Τα θετικά συναισθήματα είναι εκείνα που προκαλούν μια ευχάριστη υποκειμενική αίσθηση, διευκολύνουν την προσέλκυση άλλων ατόμων, αυξάνουν την προσαρμοστικότητα στο περιβάλλον, ενισχύουν την ανθεκτικότητα και συχνά διαχέονται στους γύρω μας. Αξιόλογο χαρακτηριστικό των θετικών συναισθημάτων είναι πως διευρύνει το φάσμα της συμπεριφοράς, ελευθερώνοντας χώρο για δράση. Αντίθετα τα αρνητικά συναισθήματα προάγουν τον αυτοματισμό και αυτονομισμό των συμπεριφορών μας. Παρόλα αυτά, στην καθημερινότητα μας είναι πιο εύκολο να αναγνωρίσει κανείς τα αρνητικά συναισθήματα. Αυτό συμβαίνει γιατί ο εγκέφαλος είναι πάντα σε ετοιμότητα να εντοπίσει το “λάθος”, στην προκειμένη περίπτωση μια αρνητική συναισθηματική εμπειρία. Ανεξάρτητα από το πρόσημό τους όλα τα συναισθήματα, δύνανται να χρωματίσουν όχι μόνο το γεγονός που τα πυροδότησε αλλά και τα επερχόμενα, συχνά και ολόκληρη την ημέρα. Επομένως αν και τα θετικά συναισθήματα συχνά είναι περισσότερα μέσα σε μια μέρα, η ετοιμότητα του εγκεφάλου μας οδηγεί στο “ψάρεμα” των αρνητικών συναισθημάτων και στην καθήλωση σε αυτά.
Αν δεχτούμε την παραπάνω θεωρία, που ανήκει στη Barbara Fredrickson, καθηγήτρια και ερευνήτρια ψυχολόγο στον κλάδο της θετικής ψυχολογίας, θα είναι ωφέλιμο να προσπαθεί κανείς να αναζητά στο τέλος της ημέρας τις συναισθηματικές εμπειρίες που βίωσε και έπειτα να τις κατηγοριοποιεί σε θετικές και αρνητικές. Το σημαντικό δεν είναι να αποκλειστεί η αρνητική συναισθηματική εμπειρία, αλλά να έρθει στο συνειδητό και να λάβει επεξεργάσιμη μορφή. Μάλιστα, η επεξεργασία, η κατανόηση και η αποδοχή μιας συναισθηματικής εμπειρίας με αρνητικό πρόσημο, είναι ένα βήμα προς την αποδοχή του εαυτού.
Προκειμένου να γίνει σε επαρκή βαθμό η παραπάνω επεξεργασία είναι σημαντικό να προηγηθεί η γνωριμία με τα συναισθήματα. Υπάρχουν, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, έξι βασικά συναισθήματα από τα οποία “πηγάζουν” όλα τα υπόλοιπα. Τα συναισθήματα αυτά χαρακτηρίζονται ως βασικά γιατί θεωρούνται κρίσιμα για την επιβίωση, αφορούν την προσαρμοστικότητα στο περιβάλλον, είναι έμφυτα και καθολικά. Αυτά είναι η χαρά, η έκπληξη, ο θυμός, η λύπη, ο φόβος και η απέχθεια.
Η χαρά είναι το συναίσθημα που επιζητούν οι περισσότεροι άνθρωποι και αφορά μια ευφορική συναισθηματική κατάσταση, η οποία συχνά εκφράζεται στο πρόσωπο με χαμόγελο, στον τόνο της φωνής και με τη χαλαρή στάση του σώματος. Η έκπληξη μπορεί να είναι θετική ή αρνητική και συνήθως ακολουθεί ένα απρόσμενο γεγονός το οποίο ενεργοποιεί την έκκριση αδρεναλίνης στο σώμα, το θέτει σε κατάσταση εγρήγορσης και εκφράζεται στο πρόσωπο με το σάστισμα (πχ γουρλωμένα μάτια, ανοιχτό στόμα κλπ). Ο θυμός είναι ένα αρνητικό συναίσθημα το οποίο χαρακτηρίζεται από αισθήματα εχθρότητας, αναγωνισμού, απογοήτευσης και οδηγεί σε έντονη διέγερση για αντιμετώπιση ενός επερχόμενου “κινδύνου” (γεγονός που ασυνείδητα προσλαμβάνεται ως απειλητικό προς τον εαυτό). Η λύπη προκαλείται από καταστάσεις απογοήτευσης, απώλειας, αποτυχίας ή τιμωρίας με συνήθεις εκφράσεις μέσω του κλάματος, της απόσυρσης, της αδυναμίας του σώματος. Ο φόβος είναι ένα έντονο συναίσθημα που συχνά συγχέεται με το άγχος. Προκαλείται από ένα προσλαμβανόμενο ως απειλητικό γεγονός που συχνά μας αφοπλίζει και δεν ξέρουμε πως να διαχειριστούμε. Τέλος, η απέχθεια ή αλλιώς αηδία είναι ένα συναίσθημα αποστροφής από περιβαλλοντικά ερεθίσματα, όπως για παράδειγμα μια άσχημη οσμή, ή από ηθικά, δηλαδή όταν κανείς δε δρα με βάσει το δικό μας πλαίσιο αξιών.
Η ανάγκη να εμπλουτίσουμε το συναισθηματικό μας ρεπερτόριο και να εμπεριέξουμε όλο το φάσμα των συναισθηματικών μας εμπειριών μπορεί να καλυφθεί με την αυτοπαρατήρηση. Αναγνωρίζοντας και αντιμετωπίζοντας τα συναισθήματά μας με αγάπη και σεβασμό, μπορούμε να ζήσουμε μια πιο αυθεντική και ισορροπημένη ζωή, πλουσιότερη σε εμπειρίες και συναισθήματα. Ας επιδιώξουμε λοιπόν να αναγνωρίζουμε και να εκτιμούμε κάθε συναίσθημα που βιώνουμε, καθώς μας βοηθάει να εξελιχθούμε και να ανακαλύπτουμε τον εαυτό μας.
“Τα συναισθήματα είναι σκλάβοι των σκέψεων σου, και εσύ είσαι σκλάβος των συναισθημάτων σου”
Elizabeth Gilbert,
Writer
ΠΗΓΕΣ:
Επιμέλεια κειμένου:
Η Επιστημονική Ομάδα της Επί Σ.Κ.Ε.Ψ.Υ.
