Η εξάρτηση από ουσίες αποτελεί ένα πολυσύνθετο φαινόμενο που έχει απασχολήσει ψυχολόγους, ψυχαναλυτές και άλλους ειδικούς για δεκαετίες. Αυτό το φαινόμενο επηρεάζει τόσο τον ψυχισμό του χρήστη όσο και τις διαπροσωπικές του σχέσεις. Η ψυχανάλυση στηρίζεται στην υπόθεση ότι μεγάλο μέρος της ανθρώπινης συμπεριφοράς καθοδηγείται από ασυνείδητες διαδικασίες και εσωτερικές συγκρούσεις. Σύμφωνα λοιπόν με την ψυχαναλυτική σκέψη, η εξάρτηση δεν είναι απλώς μια φυσική ανάγκη για την ουσία, αλλά μπορεί να θεωρηθεί ως μια προσπάθεια του ατόμου να διαχειριστεί αυτές τις εσωτερικές συγκρούσεις και τις ασυνείδητες παρορμήσεις του. Η χρήση ουσιών μπορεί να προσφέρει μια προσωρινή ανακούφιση από την ένταση που προκαλούν αυτές οι εσωτερικές διαμάχες. Οι εξαρτημένοι συχνά αναζητούν στην εξαρτησιογόνο ουσία μια αίσθηση ηρεμίας ή ευφορίας που δεν μπορούν να βρουν στη ζωή τους ή τη χρησιμοποιούν ως συμβολικό υποκατάστατο για κάτι συναισθηματικό που δεν κατέχουν.
Η ψυχανάλυση τονίζει τη σημασία των πρώιμων παιδικών εμπειριών στην ανάπτυξη της προσωπικότητας και των μελλοντικών συμπεριφορών. Οι τραυματικές εμπειρίες, η έλλειψη συναισθηματικής στήριξης ή η ανασφάλεια κατά την παιδική ηλικία μπορούν να δημιουργήσουν τις συνθήκες για την ανάπτυξη εξαρτητικών συμπεριφορών στο μέλλον. Το άτομο μπορεί να αναζητήσει ανακούφιση και ασφάλεια σε εξωτερικές πηγές, όπως είναι οι ουσίες, για να καλύψει τις συναισθηματικές του ανάγκες.
Ως παράδειγμα θα ήταν χρήσιμο να αναφερθεί η θεωρία της προσκόλλησης, όπως την ανέπτυξε ο Τζον Μπόουλμπι, η οποία εξετάζει τη σημασία των πρώιμων δεσμών με τους φροντιστές για την ανάπτυξη της συναισθηματικής ασφάλειας. Οι τύποι προσκόλλησης ή αλλιώς οι τρόποι συσχέτισης του παιδιού με τον κύριο φροντιστή του, μπορούν να πάρουν τις εξής μορφές· ασφαλής προσκόλληση, αποφευκτική προσκόλληση, αμφιθυμική προσκόλληση και αποδιοργανωμένη προσκόλληση. Τα παιδιά με ασφαλή προσκόλληση έχουν την τάση να αισθάνονται άνετα και ασφαλή με τους φροντιστές τους. Αυτά τα παιδιά είναι σίγουρα ότι οι φροντιστές τους θα είναι διαθέσιμοι και υποστηρικτικοί όταν τους χρειάζονται. Τα παιδιά με αποφευκτική προσκόλληση τείνουν να αποφεύγουν τη στενή επαφή και την εξάρτηση από τους φροντιστές τους. Αυτά τα παιδιά μπορεί να δείχνουν ανεξαρτησία και να αποφεύγουν την έκφραση συναισθηματικών αναγκών. Τα παιδιά με αμφιθυμική προσκόλληση εμφανίζουν αβεβαιότητα και ανασφάλεια όσον αφορά τη διαθεσιμότητα των φροντιστών τους. Συχνά αντιδρούν με έντονο άγχος όταν αποχωρίζονται τους φροντιστές τους και μπορεί να είναι δύσκολο να ηρεμήσουν ακόμα και όταν επιστρέφουν. Τα παιδιά με αποδιοργανωμένη προσκόλληση παρουσιάζουν ασυνέπεια και αστάθεια στις σχέσεις τους με τους φροντιστές τους. Αυτός ο τύπος συχνά συνδέεται με τραυματικές εμπειρίες ή κακοποίηση. Τα παιδιά μπορεί να εμφανίζουν αντιφατικές και μπερδεμένες συμπεριφορές απέναντι στους φροντιστές τους. Ο τύπος προσκόλλησης είναι αυτός που διαμορφώνει το καλούπι του σχετίζεσθαι στον ψυχισμό του κάθε ανθρώπου, το οποίο ακολουθείται και στην ενήλικη ζωή.
Οι ανεπάρκειες ή οι διαταραχές στις σχέσεις προσκόλλησης με το βασικό φροντιστή, μπορεί να οδηγήσουν σε συναισθηματικά κενά που τα άτομα προσπαθούν να γεμίσουν με ουσίες. Έτσι, ένα άτομο που δεν έχει αναπτύξει ασφαλή προσκόλληση μπορεί να χρησιμοποιεί ουσίες για να αντιμετωπίσει αισθήματα απόρριψης ή εγκατάλειψης. Η εξαρτησιογόνα ουσία στην περίπτωση αυτή λειτουργεί σαν υποκατάστατο ενός σταθερού αντικειμένου φροντίδας, που είναι πάντα “διαθέσιμη” για τον άνθρωπο όταν εκείνος νιώσει δυσφορία και θα συμβάλλει στην ανακούφισή του. Σαν μια διαθέσιμη μητέρα έτοιμη να ανταποκριθεί στις συναισθηματικές ανάγκες των παιδιών της.
Μια ακόμα θεωρία που συμβάλλει στην κατανόηση της φύσης των εξαρτήσεων, ανήκει στον Σίγκμουντ Φρόιντ, ο οποίος περιγράφει πως η ανθρώπινη συμπεριφορά καθοδηγείται από δύο βασικές ενορμήσεις (τάσεις): την ενόρμηση της ζωής και την ενόρμηση του θανάτου. Οι εξαρτήσεις μπορούν να θεωρηθούν ως μια ασυνείδητη προσπάθεια εξισορρόπησης αυτών των ορμών. Η χρήση ουσιών συχνά προσφέρει μια ψευδαίσθηση ευχαρίστησης και ανακούφισης, ικανοποιώντας την ενόρμηση της ζωής μέσω της άμεσης επιδίωξης της ευχαρίστησης και της απόδρασης από τον πόνο και την δυσφορία. Ταυτόχρονα, η κατάχρηση ουσιών μπορεί να αντανακλά και αυτοκαταστροφικές τάσεις που σχετίζονται με την ενόρμηση του θανάτου. Οι αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, όπως η κατάχρηση ουσιών, μπορεί να αποτελούν έναν τρόπο εκδήλωσης της ασυνείδητης επιθυμίας για αυτοτιμωρία.
Είναι σημαντικό σε αυτό το σημείο να διευκρινιστεί πως, στην ψυχαναλυτική θεωρία, η έννοια της εξάρτησης γενικότερα θεωρείται θεμελιώδης για την ψυχική ανάπτυξη ενός βρέφους και μελλοντικού ενήλικα. Μέσω της αρχικής εξάρτησης με τη μητέρα, το βρέφος μαθαίνει να βασίζεται στους άλλους και στη συνέχεια μέσα από την εξάρτηση να αναπτύσσει την αυτονομία του. Η εμπειρία της εξάρτησης και η ικανοποίηση των αναγκών του βρέφους από τη μητέρα του επιτρέπει να αναπτύξει την αυτοπεποίθηση και την ικανότητα να είναι αυτόνομο. Συνεπώς, η εξάρτηση είναι απαραίτητο συστατικό για την ομαλή ψυχική ανάπτυξη του παιδιού. Στην ενήλικη ζωή η εξάρτηση από κάποια ουσία μπορεί να αποτελεί μια παλινδρόμηση σε αυτό πρώιμο στάδιο ψυχικής ανάπτυξης, όπου αν το άτομο καταφέρει να περάσει χωρίς να καθηλωθεί σε αυτό, θα “αποδεσμευτεί” από την ουσία και θα νιώσει ισχυρό, αυτόνομο και ανεξάρτητο από κάθε μορφής εξάρτηση.
Η ψυχαναλυτική οπτική μας υπενθυμίζει ότι η εξάρτηση είναι μια πολυδιάστατη και περίπλοκη κατάσταση που απαιτεί μια βαθιά κατανόηση για την αντιμετώπισή της. Μέσα από την εξερεύνηση του ασυνειδήτου, των εσωτερικών συγκρούσεων και των πρώιμων εμπειριών, η ψυχανάλυση φωτίζει τα βαθύτερα ψυχικά αίτια που οδηγούν στην εξάρτηση. Μέσα από μια θεραπευτική διαδικασία, το άτομο μπορεί να αποκτήσει μια βαθύτερη αυτογνωσία, να αναπτύξει την αυτοπεποίθηση και να επιτύχει την αυτονομία του, απαλλαγμένο από την ανάγκη για ουσίες. Σε κάθε περίπτωση η αναζήτηση υποστήριξης είναι εξέχουσας σημασίας και μπορεί να δώσει στον άνθρωπο μια ευκαιρία για μια νέα ανεξάρτητη ζωή.
“Όχι γιατί υπάρχει εξάρτηση, αλλά γιατί υπάρχει ο πόνος”
Gabor Mate
ΠΗΓΕΣ:
Επιμέλεια κειμένου:
Η Επιστημονική Ομάδα της Επί Σ.Κ.Ε.Ψ.Υ.
